Adet Pukum Boka Laki lepo' du Nai Ngacau Leto Lepo' Ilu

DATA KAKUS

Un se' adet lepo' Kakus Buka laki cen awang lepo’ nai ngacau leto Badeng Data Kakus, laki ja ke sio’ ukum ca suwa puk ngan aya lo-ong kelem. Ngacau leto ka’i ja ne pemung nyelem. Buka leto ja’ ia tai ngan ja uban lepa kahwin, laki ja mesti na’ galen ukum. Buka leto ja uban nemale’ kuun laki ja, mung redo ke sio’ ukum Rm 50.00 singket ca usa. Ukum ja tai pala’ perintah kampung. Buka laki ja nta uba’ ke ala’ leto ja sait e, laki ja ke sio’ ukum la’a Rm100.00 kuun leto ja. Meka pe buka leto ja nta uba’ ke kahwin ngan laki ja, ia ke sio’ ukum Rm100.00 kuun laki ja.
Pukum di ja berkuatkuasa ading re, ngan naki ilu nta tisen kumin se' pukum mading ji. Sama eda un ngemading e atau nta.

Belian

De' Lata' Long Geng Bekading re
Belian puun Kenyah Badeng un kado’. Dalem belian, ida un senteng pelua’ teka’ iu ja’ ida nawai ale’ teka dalem udip re. Un kado’ naen belian Kenyah Badeng. Un belian ajau, belian kanjet ngan belian nekimo’ anak. Un pe belian anak. Belian kanjet da’ poto du ti buka du tai kanjet ja ne Liling Oyau Along, Selakibet Madang ngan Menat Sapai ngan kado pe da’ ca la’a. Dalau du nekupa kena du ke kanjet ja du ti belian Liling Oyau Along ngan Selakibet Madang. Buka kise’ ke tai ne du menat kanjet, ja du ti belian manat sapai. Belian Menat Sapai du ti cuk da’ tai menat kanjet da ke menat ca kelunan da’ teka dalem pengelo’ du. Ilu ala’ kata, buka ca kelunan un sapai bileng du uba’ ke tai kanjet, ja du ti belian menat Sapai Bileng. Un da’ tai menat kanjet, kelunan da’ sapai bileng ne ida tai menat buka du ti belian menat Sapai Bileng.
Buka nganan anak pe la’a, un pe belian du keja. Belian du pesalau anak buka du nganan ja ne Eh Nuweh. Kado’ pe belian man du pesalau anak tapi nta ne’ nawai e la’a.
Un pe ca canaen belian du sena-a' jane kui. Main kui ida tai liko' dado' tai ngalang oma'. Belian pe ida dalau ja ngan nebada'.Alat music ida ti ja ne uding ngan sun aso man teken.
Ca naen belian ja’ kuko’ du peketun belian ja ne belian ajau. Du na’ e belian ajau uban dalau du majau du poto ale’ ti belian di. Kelunan da’ mencam ale’ nipet, ida nipet belian ajau re. Belian ajau ne, nta uban dalau ajau tua’ le du ti e. Aeng tua’ pe du un ti belian ajau. Dalem belian ajau du cerita teka’ uban udip re cen kena, kelamun ngan baen-baen ne. Udip baya’ ne, menjat ale’ kelunan da’ mencam ti belian ajau da’ un tipet. Badeng ka’ Long Musang, Long Dungan ngan Data Kakus nta un da’ ake’ tisen mencam nipet belian ajau. Badeng Long Geng/Koyan, kado’ dau da’ mencam ti belian ajau ading re. Ja’ denga ale’ dau mencam ti belian ajau ka’ Ong Geng ia ne Ampan Siang. Nta le tisen ia masih mudip pabe' naki ke atau nta.
Tangen ale’ pe ida ka’ Long Geng ti belian ajau ading re. Un pe dau du bada' ida un lepa ti pertandingan belian ajau ka' Long Geng ading re. Dalem pertandingan ja, kado’ da’ tai belian. Da’ menang me ida un terima hadiah. Ji ca pemuyan tiga je' tiga ilu harus tangen lepo' ilu ke ngkin ida pabe' baya’ uban kise’ adet tradisi Badeng ngerameh udip making hilang. Ilu arap ida ka’ koyan un ti pemuyan ja neng tau ja’ nai pesik mading la’a.
lepo' Long Geng ading re, un mencam ale' belian ajau. Kado’ du nai kelimpun ngening dau ja’ ti belian ajau ja. Un pe kelunan lata’ teliling ia ja’ belian. Kelunan lata’ da ne ngeraeng ia belian. Atek tiga ale’ dau belian ajau. Beng ida de' cen Long geng ledau de' ilu tisen ti belian Ajau. Selawan ale’ dau du ngening belian ajau ja. Kelunan ja’ mencam ti belian ajau ka' Long geng ading re badu jane Ampan Siang. Belian ajau di un cerita uban udip le Kenyah Badeng mudip ka’ Usun Apau sena-a’ ngan penusa ja’ un neng ilu Kenyah udip na’ki. Dalem belian de pe un dau cuk ilu Kenyah ke ngebawa’ mita udip ja’ tiga ke peteneng ilu mudip.

Main Asal Kenyah (KUI)

Main Kui ja ne tai nekopa ngalang oma’. Ngelayan du main Kui ja ne dalau du Nogan. Atek ca bangen ale’ kise’ du Kui ja. Dalau nai re nekopa ngalang oma’, beng sile’ te’ tapeh ne ida. Teken ida mung man ngan mesat kaso' dalau nai re nekopa koseh oma’ dado’ keja. Atek selawan ale’ kise’ du da’ nai Kui da mentung re peman ujo’ ngan belian. Dalau tai du Kui, cen nta’ te kenai re. Cen kena re kenai pokat can bulan pet ne tading du nipet belian Kui. Un dau tipet re:

Koda’ no’ ja’ manan ulu can ngetak ngiyau,
Nai no’ nyago’ beseh bulo’ singket pado’ batu liau,
i-a kenai me’ nyagen padai, nyelung tawai,
malap me’ cut ta’i udut patap mengut bulit sampau.
Selawan le kenai me’ ngkin Bungan,
Pukat can ngetak ngiyau.
Nai ngkin Bungan nyagen tugan kusun Apau.

Lepa ca usa balian meka dau, ja ne kenai re pokat can. Dalau ja mung uma’ ja nai put luten singket pado’ te. Nai re abe’ ke mpau ja pe ida belian la’a. Dau belian re:

Tekecuk kajo’ ne ilu besolan ino’ memit mirau.
Uyan ne keti seberi tiling tuyau le.
Ayen nejuit patap kulit ladang ketau,
Uko’ telit re ilu utang tit kusun apau.
i-i kenai me’ nileh sut tapeh nejeh miyau,
nileh put em kayu tilut nejung kempau.

Tai re abe’ ke useh anun ja’ malan uman ja dau re ti ca tipet la’a. Dau re nipet:

i-i kenai me’ nageh padai em nyeling malau.
Nai me’ ngkin Bungan pokat can ngetak miyau.
Nai ngageh tugan kusun apau.
Tugan ngolet pipa tu’et palan solau,
Padai malep le ne ji o-o pipa pempep saping lepau.
Padai kapan kekejetan lalut lolau.

Lapa ja, ida nipet pe kelunan ja’ malan uman ja la’a dalau tai re abe’ ke useh e. Dau tipet re:

Ano’ ngebareng uman abeng belabau,
Ano’ gorang taen legang patai payau.

Dalau ja ne nai laki ja’ malan uman cen lumpung palan e ke joma uma’ nai ngkin telang sio:

i-i kise’ ke mure’ ke mue’ ikem,
bali orai bali padai da’ nai di.
Tiga orai tiga padai ne me’ o-o,
Ngan tiga pengudip.

(dalau ja ne ia miwet telang sio ja neng kelunan da’ nai Kui da.)

Lepa ja, ia re adung ne ka’ useh ja’ malan uman ja. Mung uma’ ja nai ngkin belanja me kleunan da’ nai Kui da. un borak, adut, selukung gnan jenai du nai ngkin. Uman bio’ ne ida ka. Lepa uman ja nai re ule’. Singket uma’ te tai du Kui. Ca alem, ca uma’ pe tai Kui. Keliwa le kise’ du Kui.

Isu Selem Ngan Ngadan Lomo

(A). Isu Selem

Dau katuk kelunan lata’, “ilu kelunan ne mudip, nta tiga le ngoro nira’ neng du. Ilu jaga’ le tira’ ja’ nai cen pa’ le. Taro du kikem baya’.” Ja dau katuk ja’ ngelayan kelunan mukun bada’ me su re. Dalem adet ilu Kenyah Badeng nta senteng le ngoro nira’ dau neng du. Isu le numun satu ilu jaga’ buka tai keja-i ngan du. Udip sena-a’, nta da’ dumit udip tekep pisu ngadan kelunan da’ lata’ udip neng ida. Ida ngempe’, ngoko, ngepui ngan nyeken kelunan da’ lata’ udip neng ida. Kelunan da’ lata’ udip la’a, ida nyadin, nganak atau ngesu da’ dumit neng ida. Un pe palai da’ dumit udip senteng nyadin, nganak ngan ngesu da’ lata’ udip neng ida. Ji tenuyan uban cen tepun re. Perlu pe ilu bada’ kumin uban le ke pisu kelunan da’ kaeng ilu. Dengkeh da’ ilu ke ngepui, ngoko, ngesu atau ngempe’ da.

* Senganak - ja ne anak mpe’ le atau anak da’ pepade’ ngan amai sak atau we’ le. Un dau le pisu ida, Mpe’ da. Ilu nak senganak osa pe sadin le de' lepa nai lata'.
* Mpe’ - ja pe dau le pisu da’ pepade’ ngan amai atau we’ le buka re muat. Tai re mukun ilu ngepui ne ida.
* Pui - senganak toa le da’ mukun, ilu ngepui re. Buka le nta tisen ilu uban pemung tepun ngan ca kelunan da’lepa un anak, ngan anak e mencam kise’ ngancau, senteng pe ilu ngepui ia.
* Oko - Ja dau le pisu toa amai ngan we’ le. Ilu ngoko toa anai ngan toa we’ le.
* Su - Dau ca kelunan mukun pisu anak da’ anak.
* Su Siku - Buka ca kelunan lepa un su, buka su e ja ngank la’a, anak su e ja ne su siku e.
* Su Lep - Ca kelunan lepa un su siku. Nganak su siku e ja, su lep baen dau e neng anak su siku e ja la’a.
* Tuyang - Ja dau le pisu da’ kua’ udip petuyang ngan le.



(B). Ngadan Lomo

Ilu Kenyah Badeng ne un ngadan lomo buka palai lepa tai mecin usun tana’ me ilu. Ngadan lomo ida uyan bada’ kise’ re tusa ngimet ngan nawai kelunan ja’ tai mecin ida ja.

* Oyong - Oyong, ngadan lomo dua re peto buka anak ading redo matai.

* Buyo’, Mpoi - Buka anak kedua dua re peto matai, un ja’ leto du na’ buyo’. Un ja’ laki Mpoi. Ngadan lomo anak redo da’ mudip, abing.

* Mawak - Ja ngadan lomo dua re peto buka anak ketelu re matai. Un anak re da’ mudip, bayai atau anta ngadan lomo anak re mung da’ mudip.

* Saba’ - Ngadan lomo dua re peto buka anak ke pat re matai, saba’. Ngadan lomo anak re da’ mudip la’a ja ne uning.

* Sawang - Sawang badu neng dua re peto buka anak kelema re matai. Un ngadan lomo anak redo da’ mudip ja ne geleng.

* Oka’ - Buka anak kenem dua re peto matai, oka’ ngadan lomo redo. Anak re da’ mudip la’a ja ne lineng.

* Enjak - Buka anak aya dua re peto matai, enjak ngadan lomo redo.

* Sawa' - Buka anak ke aya, pi’en pulo’ ngan lebih ka dua re peto matai, sawa ngadan lomo redo. Ngadan lomo anak redo da’ mudip la’a ja ne i’at.

* Mela’ - Buka un ca neng pemade’ re matai tecu, mela’ ngadan lomo da’ mudip me ida neng pemade’ re.

* Upu - Buka ca kelunan mukun tai matai, mung da’ su, upu ngadan lomo re. Cu na’ upu mung ne ida.

* Uyau - Uyau ja ne ngadan lomo ca anak laki buka amai da matai.

* Utan - Ngadan lomo ca anak leto buka amai da matai, ja ne Utan. Buka buring ngadan anak ja, du na’ ia Utan Buring.

* Ilon - Ilon ja ne ngadan lomo du na’ me anak e mung buka we’ da matai. Anak laki ngan anak leto, du na’ Ilon mung buka we’ da matai.

* Ampan - Ngadan lomo ca laki buka leto e matai.

* Ampan Tempan - Ngadan lomo ca laki buka leto ja’ ia kahwin lepa e ampan ading matai la’a.

* Balu - Ngadan lomo leto buka laki e matai.

* Balu Tempan - Ngadan lomo leto buka e numpak balu kedua liwai la’a.

* Lo’ong - Ja ngadan lomo me ca neng pemade’ re buka mung da’ ca uban matai mung. Buka mung seken ngan sadin e matai, ia tengen tua’ le mudip la’a. Lo’ong ne ngadan e keja uban e ngelo’ong mudip.

* Tubang - Ngadan lomo amai ngan we’ buka ca atau kado’ anak redo matai tecu.

* Pi’at - Ngadan lomo ca laki atau leto mukun buka ca su re matai.