SAMPE' LETO

Sampe leto ji ne ca toyau sampe' asen le bangsa Badeng je atek malai man leto tai kancet.Denak ngan selawan kise ketai lopa osa leto tai kancet ke sampe' ji.sokat pe laki tai kancet ke sampe ji, tape' mesti ngan "mood" or "gaya" je denak..Asen sampe' leto ja ne de latak senaak alak cin tekupi, un ca leto sakit pareng ale bekading de, beng ken neh ngan sakit e.Je laki lepa tai mita naan2 taban/obat ke pagat iya tape' nta peh tai tiga.Dalau ca beluak tau e je laki lepa nyara ale' ne, penco e lundo koseh, ja dau kenai toyau petit sampe' leto ji ngalang oseh oma.Nai je laki taga penco e alak sampe e ngan metit sampe leto ji kata je leto ken.Beng kenai je leto adung ne odai oban tai bangen ngan magat kuun toyau sampe' ji.Ja juko le Badeng ne nak ngadan sampe' ji Sampe' Leto.Selamat Ngeringa nekidi..

Asal Usul Udo'

Boka le ngening dau serita de' Lata' bada'. Asen udo' ja ja ne cen keruwek udip daun kayu ke' lobo tana. Dalau songai pelempam tana' ka' mudung Dulit ja baen re, un aya (8) osa tua' le kelonan mudip. Tading dau re mudip ka’ mudung Dulit ja, beng kederui kayu ba’an ne dau penguman re ngan lobo tana’. Nta penguman re un juko’ beng mudip kuun kederui ba’an ngan lobo tana’ ne dau re.

Un ka' kederui ba'an ja un udip kayu ngan bekeleng uko' se' udo' re kita kidi. Jadi cen ji ne ilu kenyah ala' ca kalung je' sokat bada' kita oban tepun le mudip kuun kederui kayu ba'an ngan lobo tana' ja. Lepa songai bio' ja, oja ida un oman batu kerep ngan batu de' ca pa kenai udip kayu, kojau ngan pola de' ca.

ngan pe la-a, kena udip tana' Borneo lempam sena-a', mencam dau re nyorat ngan un sorat adet pe dau re baen dau kelonan Lata' serita.Un 8 osa di re, ida ne tepun le (Kenyah,Kayan,Penan,), (Lun Bawang,Kelabit,Saben,Murut .etc) dan (Impan ngan Kajang).

Adet Penteng Layam Kasa Bekading re

Dalau Badeng un ngelan Adet Apau Lagan ngan Bungan, abo ne layam kasa ale’ ngan tai tusa ne kelunan malap amin re ke mape’, Ia re nemame’ ne pala’ Peselong ngan pisu ngan bali da’ na’ layam. Baya’ dau pengelan le Badeng, buka layam un kelapa nai kasa’ ale’, ja kise’ awang kelo’ ke paliu ne ja. Kise’ bali mi’a ja baen dau re. Juko’ bali na’ bayu kasa kelo’ ke pebaliu ilu kelunan. Masa’ pe palai me ilu kelunan un tai tao neng Cen uko’ baen tai na’ pekian me olong, asu ngan tai pekalut Se’ Ulong ngan Pa’u. Cen ja ne bali un mi’a neng ilu kelunan ngan na’ layam kasa ale’ man re ke pebaliu ilu. Pemuyan ji memang lepa tenuyan cen dalau udip le ka' Long Boi abe' Long Musang.

Dalem meka ilu Badeng ne un pe man le uyan layam ja tai nteng. Dalau ja le pisu ngan bali cuk ida penteng layam ja. Un Laki Malan uman lepo' , ia ne ja tai pisu ngan bali. Meka pe de' un Bali Dayung ia ke pisu ngan bali keja. Bekai pe ida pet man re penteng layam kasa ja. Dalau ja ida nyelong sebali. Un dau re, “Ca’ peh lala bulo’, ia pesau kuun bekai lo’te. Apa lage’ ne layam”. Ca man re penteng layam la’a, nutung puk anak. Un ne teka’ bau’ tunu puk anak ja re, ia re pisu bali ne. Un dau re, “nto’ teka’ bau’ tunu puk anak awen di. Anak dumit ale’ le di. Adi em uban ke ala’ dau uban anak. Ngkang awen re.” Meka dau re neng bali. Lepa ja tai nteng ne layam kasa oja. Juko' du sena-a' harap ale' du ke' Laki Malan uman ngan laki de' un bali dayung sena-a'.

Adet Pukum Boka Laki lepo' du Nai Ngacau Leto Lepo' Ilu

DATA KAKUS

Un se' adet lepo' Kakus Buka laki cen awang lepo’ nai ngacau leto Badeng Data Kakus, laki ja ke sio’ ukum ca suwa puk ngan aya lo-ong kelem. Ngacau leto ka’i ja ne pemung nyelem. Buka leto ja’ ia tai ngan ja uban lepa kahwin, laki ja mesti na’ galen ukum. Buka leto ja uban nemale’ kuun laki ja, mung redo ke sio’ ukum Rm 50.00 singket ca usa. Ukum ja tai pala’ perintah kampung. Buka laki ja nta uba’ ke ala’ leto ja sait e, laki ja ke sio’ ukum la’a Rm100.00 kuun leto ja. Meka pe buka leto ja nta uba’ ke kahwin ngan laki ja, ia ke sio’ ukum Rm100.00 kuun laki ja.
Pukum di ja berkuatkuasa ading re, ngan naki ilu nta tisen kumin se' pukum mading ji. Sama eda un ngemading e atau nta.

Belian

De' Lata' Long Geng Bekading re
Belian puun Kenyah Badeng un kado’. Dalem belian, ida un senteng pelua’ teka’ iu ja’ ida nawai ale’ teka dalem udip re. Un kado’ naen belian Kenyah Badeng. Un belian ajau, belian kanjet ngan belian nekimo’ anak. Un pe belian anak. Belian kanjet da’ poto du ti buka du tai kanjet ja ne Liling Oyau Along, Selakibet Madang ngan Menat Sapai ngan kado pe da’ ca la’a. Dalau du nekupa kena du ke kanjet ja du ti belian Liling Oyau Along ngan Selakibet Madang. Buka kise’ ke tai ne du menat kanjet, ja du ti belian manat sapai. Belian Menat Sapai du ti cuk da’ tai menat kanjet da ke menat ca kelunan da’ teka dalem pengelo’ du. Ilu ala’ kata, buka ca kelunan un sapai bileng du uba’ ke tai kanjet, ja du ti belian menat Sapai Bileng. Un da’ tai menat kanjet, kelunan da’ sapai bileng ne ida tai menat buka du ti belian menat Sapai Bileng.
Buka nganan anak pe la’a, un pe belian du keja. Belian du pesalau anak buka du nganan ja ne Eh Nuweh. Kado’ pe belian man du pesalau anak tapi nta ne’ nawai e la’a.
Un pe ca canaen belian du sena-a' jane kui. Main kui ida tai liko' dado' tai ngalang oma'. Belian pe ida dalau ja ngan nebada'.Alat music ida ti ja ne uding ngan sun aso man teken.
Ca naen belian ja’ kuko’ du peketun belian ja ne belian ajau. Du na’ e belian ajau uban dalau du majau du poto ale’ ti belian di. Kelunan da’ mencam ale’ nipet, ida nipet belian ajau re. Belian ajau ne, nta uban dalau ajau tua’ le du ti e. Aeng tua’ pe du un ti belian ajau. Dalem belian ajau du cerita teka’ uban udip re cen kena, kelamun ngan baen-baen ne. Udip baya’ ne, menjat ale’ kelunan da’ mencam ti belian ajau da’ un tipet. Badeng ka’ Long Musang, Long Dungan ngan Data Kakus nta un da’ ake’ tisen mencam nipet belian ajau. Badeng Long Geng/Koyan, kado’ dau da’ mencam ti belian ajau ading re. Ja’ denga ale’ dau mencam ti belian ajau ka’ Ong Geng ia ne Ampan Siang. Nta le tisen ia masih mudip pabe' naki ke atau nta.
Tangen ale’ pe ida ka’ Long Geng ti belian ajau ading re. Un pe dau du bada' ida un lepa ti pertandingan belian ajau ka' Long Geng ading re. Dalem pertandingan ja, kado’ da’ tai belian. Da’ menang me ida un terima hadiah. Ji ca pemuyan tiga je' tiga ilu harus tangen lepo' ilu ke ngkin ida pabe' baya’ uban kise’ adet tradisi Badeng ngerameh udip making hilang. Ilu arap ida ka’ koyan un ti pemuyan ja neng tau ja’ nai pesik mading la’a.
lepo' Long Geng ading re, un mencam ale' belian ajau. Kado’ du nai kelimpun ngening dau ja’ ti belian ajau ja. Un pe kelunan lata’ teliling ia ja’ belian. Kelunan lata’ da ne ngeraeng ia belian. Atek tiga ale’ dau belian ajau. Beng ida de' cen Long geng ledau de' ilu tisen ti belian Ajau. Selawan ale’ dau du ngening belian ajau ja. Kelunan ja’ mencam ti belian ajau ka' Long geng ading re badu jane Ampan Siang. Belian ajau di un cerita uban udip le Kenyah Badeng mudip ka’ Usun Apau sena-a’ ngan penusa ja’ un neng ilu Kenyah udip na’ki. Dalem belian de pe un dau cuk ilu Kenyah ke ngebawa’ mita udip ja’ tiga ke peteneng ilu mudip.

Main Asal Kenyah (KUI)

Main Kui ja ne tai nekopa ngalang oma’. Ngelayan du main Kui ja ne dalau du Nogan. Atek ca bangen ale’ kise’ du Kui ja. Dalau nai re nekopa ngalang oma’, beng sile’ te’ tapeh ne ida. Teken ida mung man ngan mesat kaso' dalau nai re nekopa koseh oma’ dado’ keja. Atek selawan ale’ kise’ du da’ nai Kui da mentung re peman ujo’ ngan belian. Dalau tai du Kui, cen nta’ te kenai re. Cen kena re kenai pokat can bulan pet ne tading du nipet belian Kui. Un dau tipet re:

Koda’ no’ ja’ manan ulu can ngetak ngiyau,
Nai no’ nyago’ beseh bulo’ singket pado’ batu liau,
i-a kenai me’ nyagen padai, nyelung tawai,
malap me’ cut ta’i udut patap mengut bulit sampau.
Selawan le kenai me’ ngkin Bungan,
Pukat can ngetak ngiyau.
Nai ngkin Bungan nyagen tugan kusun Apau.

Lepa ca usa balian meka dau, ja ne kenai re pokat can. Dalau ja mung uma’ ja nai put luten singket pado’ te. Nai re abe’ ke mpau ja pe ida belian la’a. Dau belian re:

Tekecuk kajo’ ne ilu besolan ino’ memit mirau.
Uyan ne keti seberi tiling tuyau le.
Ayen nejuit patap kulit ladang ketau,
Uko’ telit re ilu utang tit kusun apau.
i-i kenai me’ nileh sut tapeh nejeh miyau,
nileh put em kayu tilut nejung kempau.

Tai re abe’ ke useh anun ja’ malan uman ja dau re ti ca tipet la’a. Dau re nipet:

i-i kenai me’ nageh padai em nyeling malau.
Nai me’ ngkin Bungan pokat can ngetak miyau.
Nai ngageh tugan kusun apau.
Tugan ngolet pipa tu’et palan solau,
Padai malep le ne ji o-o pipa pempep saping lepau.
Padai kapan kekejetan lalut lolau.

Lapa ja, ida nipet pe kelunan ja’ malan uman ja la’a dalau tai re abe’ ke useh e. Dau tipet re:

Ano’ ngebareng uman abeng belabau,
Ano’ gorang taen legang patai payau.

Dalau ja ne nai laki ja’ malan uman cen lumpung palan e ke joma uma’ nai ngkin telang sio:

i-i kise’ ke mure’ ke mue’ ikem,
bali orai bali padai da’ nai di.
Tiga orai tiga padai ne me’ o-o,
Ngan tiga pengudip.

(dalau ja ne ia miwet telang sio ja neng kelunan da’ nai Kui da.)

Lepa ja, ia re adung ne ka’ useh ja’ malan uman ja. Mung uma’ ja nai ngkin belanja me kleunan da’ nai Kui da. un borak, adut, selukung gnan jenai du nai ngkin. Uman bio’ ne ida ka. Lepa uman ja nai re ule’. Singket uma’ te tai du Kui. Ca alem, ca uma’ pe tai Kui. Keliwa le kise’ du Kui.

Isu Selem Ngan Ngadan Lomo

(A). Isu Selem

Dau katuk kelunan lata’, “ilu kelunan ne mudip, nta tiga le ngoro nira’ neng du. Ilu jaga’ le tira’ ja’ nai cen pa’ le. Taro du kikem baya’.” Ja dau katuk ja’ ngelayan kelunan mukun bada’ me su re. Dalem adet ilu Kenyah Badeng nta senteng le ngoro nira’ dau neng du. Isu le numun satu ilu jaga’ buka tai keja-i ngan du. Udip sena-a’, nta da’ dumit udip tekep pisu ngadan kelunan da’ lata’ udip neng ida. Ida ngempe’, ngoko, ngepui ngan nyeken kelunan da’ lata’ udip neng ida. Kelunan da’ lata’ udip la’a, ida nyadin, nganak atau ngesu da’ dumit neng ida. Un pe palai da’ dumit udip senteng nyadin, nganak ngan ngesu da’ lata’ udip neng ida. Ji tenuyan uban cen tepun re. Perlu pe ilu bada’ kumin uban le ke pisu kelunan da’ kaeng ilu. Dengkeh da’ ilu ke ngepui, ngoko, ngesu atau ngempe’ da.

* Senganak - ja ne anak mpe’ le atau anak da’ pepade’ ngan amai sak atau we’ le. Un dau le pisu ida, Mpe’ da. Ilu nak senganak osa pe sadin le de' lepa nai lata'.
* Mpe’ - ja pe dau le pisu da’ pepade’ ngan amai atau we’ le buka re muat. Tai re mukun ilu ngepui ne ida.
* Pui - senganak toa le da’ mukun, ilu ngepui re. Buka le nta tisen ilu uban pemung tepun ngan ca kelunan da’lepa un anak, ngan anak e mencam kise’ ngancau, senteng pe ilu ngepui ia.
* Oko - Ja dau le pisu toa amai ngan we’ le. Ilu ngoko toa anai ngan toa we’ le.
* Su - Dau ca kelunan mukun pisu anak da’ anak.
* Su Siku - Buka ca kelunan lepa un su, buka su e ja ngank la’a, anak su e ja ne su siku e.
* Su Lep - Ca kelunan lepa un su siku. Nganak su siku e ja, su lep baen dau e neng anak su siku e ja la’a.
* Tuyang - Ja dau le pisu da’ kua’ udip petuyang ngan le.



(B). Ngadan Lomo

Ilu Kenyah Badeng ne un ngadan lomo buka palai lepa tai mecin usun tana’ me ilu. Ngadan lomo ida uyan bada’ kise’ re tusa ngimet ngan nawai kelunan ja’ tai mecin ida ja.

* Oyong - Oyong, ngadan lomo dua re peto buka anak ading redo matai.

* Buyo’, Mpoi - Buka anak kedua dua re peto matai, un ja’ leto du na’ buyo’. Un ja’ laki Mpoi. Ngadan lomo anak redo da’ mudip, abing.

* Mawak - Ja ngadan lomo dua re peto buka anak ketelu re matai. Un anak re da’ mudip, bayai atau anta ngadan lomo anak re mung da’ mudip.

* Saba’ - Ngadan lomo dua re peto buka anak ke pat re matai, saba’. Ngadan lomo anak re da’ mudip la’a ja ne uning.

* Sawang - Sawang badu neng dua re peto buka anak kelema re matai. Un ngadan lomo anak redo da’ mudip ja ne geleng.

* Oka’ - Buka anak kenem dua re peto matai, oka’ ngadan lomo redo. Anak re da’ mudip la’a ja ne lineng.

* Enjak - Buka anak aya dua re peto matai, enjak ngadan lomo redo.

* Sawa' - Buka anak ke aya, pi’en pulo’ ngan lebih ka dua re peto matai, sawa ngadan lomo redo. Ngadan lomo anak redo da’ mudip la’a ja ne i’at.

* Mela’ - Buka un ca neng pemade’ re matai tecu, mela’ ngadan lomo da’ mudip me ida neng pemade’ re.

* Upu - Buka ca kelunan mukun tai matai, mung da’ su, upu ngadan lomo re. Cu na’ upu mung ne ida.

* Uyau - Uyau ja ne ngadan lomo ca anak laki buka amai da matai.

* Utan - Ngadan lomo ca anak leto buka amai da matai, ja ne Utan. Buka buring ngadan anak ja, du na’ ia Utan Buring.

* Ilon - Ilon ja ne ngadan lomo du na’ me anak e mung buka we’ da matai. Anak laki ngan anak leto, du na’ Ilon mung buka we’ da matai.

* Ampan - Ngadan lomo ca laki buka leto e matai.

* Ampan Tempan - Ngadan lomo ca laki buka leto ja’ ia kahwin lepa e ampan ading matai la’a.

* Balu - Ngadan lomo leto buka laki e matai.

* Balu Tempan - Ngadan lomo leto buka e numpak balu kedua liwai la’a.

* Lo’ong - Ja ngadan lomo me ca neng pemade’ re buka mung da’ ca uban matai mung. Buka mung seken ngan sadin e matai, ia tengen tua’ le mudip la’a. Lo’ong ne ngadan e keja uban e ngelo’ong mudip.

* Tubang - Ngadan lomo amai ngan we’ buka ca atau kado’ anak redo matai tecu.

* Pi’at - Ngadan lomo ca laki atau leto mukun buka ca su re matai.

Pemuyan Badeng Mile’ Toa Lepo’ Ngan Uyan Ia Paren

Kena du tai petira’ bio’ nekena ne tai de lata’ ading ngimet neng aeng ida ja’ tekep ida ke na’ toa lepo’. Ka ne palai kelunan lata’ bada’ ngadan kelunan ja’ ida kelo’ ke man ida lepo’. Kadang-kadang pe kado’ le de ida bada’ ading. Ka ne ida bada’ kise’ penyae’ ca usa neng aeng ida da’ ida lepa mile’ da. buka un ne ca usa ja’ ida kuma ke tiga lan sae’ nga kise’ adet me ida, ia ne ida na’ toa lepo’ re. Nyu’uk le tai re pisu ja’ meka ja. Kelunan ja’ ida mile’ ja’ tiga sae’, nta ma’em, tiga adet ngan mencam petira’ lepo’.

Un ca tau e, ja ne lepo’ petira’ bio’. Tau ja ne ida bada’ me lepo’ mung kelunan lata’ lepo’ ja kelo’ ke uyan kelunan ja toa lepo’. Dalau ja ne du pekatuk kelunan ja’ ida ke na’ toa lepo’ re ja. Unceng ale’ dua isu du neng kelunan ja’ ida ke uyan toa lepo’ ja. Un dau re, “ilu ke uyan iko’ toa side’, ja ne se’ le ke uyan iko’ paren neng o-o kelunan kado’.” Uban ilu Kenyah Badeng, nta un de paren cen uban tading tepun nai mudip ke Long Badeng. Juko’ tau ja ne ida ke masek paren me ia. Ilu lepo’ ne uyan ia paren me ilu ke ngkang ilu lepo’. Cen uban le na’ paren me ia pe lepo’ penyada le ke hormat ilu lepo’ ja. Un pe dau palai kuma dalau du petira’ keja, “ Kumin, uba’ tepat ia buka e uban tai nyait leto du, ti kayu alut du, mpau dau kimet e ngan naro tira’ neng ilu lepo’?

Udip Badeng sena-a’, buka re ke uyan toa lepo’,atek ida malan bio’ kelunan ja. Ke masek aren neng ia ngan ida panak. Mung da’ manai du cuk tai bayet mita belanja du ke pemung mana ngan pemung uman ngan kelunan ja’ du ke mejung. Kelunan ja’ lepo’ke mejung jadi toa re mesti ca kelunan da’ paren atau ida da’ sukat kise’ mudip. Dalau Badeng mudip ka’ Lolau Mabo ke Usun Apau sena-a’, dalau da dau du mejung Paran Anye’ ia petuk paren cen tepun. Lepo’ mejung paren Anye’ na’ ia Paran jadi toa lepo’ uban ia cin keturunan da’ nta parip ke pisu lepo’. Buka le naet kise’ uban tepun Paren Anye’ ne, ia uban cen mela da’ malai man lepo’. Un Paran ne ia anka Anye’. Anye’ la’a ia ne anak Untun. Un Untun, ia ne anak Asong. Un Asong ia anak Lian. Lian pe la’a ja ne anak Laing. Un Laing ia pe anak Jiling. Jiling pe la’a ia ne anak Lenjau. Un Lenjau ia ne anak bali nggau (Lenjau Betate’).

Dalau lepo’ mejung Paran Anye’ ne jadi paren bio’ sena-a’, ngadet bio’ dau re uyan ia. Baya’ kise’ uban adet cen tepun le Badeng ne mejung ja’ jadi toa le. Tau du malan ke uyan ia paren, muko’ mung lepo’. Ading-ading tai re ngelaki me ia. Un pe buin ida matai na’ liwa me bali utung. Dalau ja ne ida naga bali tepun bada’ Paran Anye’ ne ke paren ke man lepo’. Lepa re ngelaki, tai pe ida ma’ep me ia la’a. Ka’ juma amin Paran Anye’, ida uyan kayu aren me ia. Un kayu aren ja ida nyilung ngan na’ ca temengang kidi. Kayu aren ja ida meliwa. Mung kelunan lata’ ne tai meliwa kayu’ aren ja ngan na’ selekang kayu aren ja. Dalau re meliwa kayu aren ja, mesti re nebada’. Un dau tebada’ re meliwa kayu aren ja:

Bali selekang aing selekang puging ji,
Kise’ me’ ke uyan Paran Anye’ ne,
Paren mame’ lepo’ ji.
Apan tai nginan ngedian no’,
Selekang ping selekang puging ji.
Iko’ ke nyelekang tira’ lepo’ tira’ bango’,
Lepo’ pipa penyada me’,
Da’ ke ni’et kenenget ida pesak,
Ida panak ketai segen ketai Maren.
Apan tiga ketai bio’ Aren re o-o.
Ketai nginan ngedian.

Lepa re nebada’ ja, ia re na’ selekang neng kayu aren ja ne. Singket usa kelunan lata’ te tai ti ja. Lepa re nebada’ ngan na’selekang ja, nebada’ pe ida nyat me lepo’ la’a. Un dau re:

Meka pe kame’ lepo ji.
Tiga pa’ tiga tira’,
Tiga dau tiga tuyau ne ida,
Ke nyelekang nepokang tira’ sawi,
Tira’ abi lepo’ pipa penyada me’,
Meka pe buka du ke nyiau matai ame’ lepo ji.
Apan sukat ne ida ke miwa’ du.

Lepa tai re nedeng kayu aren ja, ja nai re kempau. Ida malan pe kelunan ja re la’a bada’me bali tepun ia ke man lepo’.dalau ja ne kelunan lata’ ti isu atau pekatuk ngan bada’ janan adetja’ tekep ia ke ngkin lepo’ mudip.

Penisen ilu Badeng neng aren un kado’ naen. Un dau palai kelunan baen dau re, paren cen tepun. Ida ne kelunan da’ poo’ paren. Buka le nepuun naet uban aren neng ilu Badeng, palai uban tai paren me ilu uban terana’ kise’ re neng aeng lepo’. Kelunan sa’ ngebawa’ ngkin lepo’ mudip ngan sukat pekise’ re mudip mentung tiga sae’ re ngan kelunan mung ngan ida baya’ pe dau isu re. Lepo’ baya’ dau isu re. Ja pe tading tai palai paren.

Cen uban palai mete’ denga tai pepatai ja pe ida tai paren. Un peniga lepo’ da’ makang pepatai ngan sukat uban ala’ kado’ ulu ayau, lepo’ mejung pe ida uyan ida paren.
Bali pe nai ngkin aren me kelunan. Udip Badeng sena-a’, un bali nai kaliu kelunan. Kelunan da’ mela bali di ne da’ ilune’ paren. Bali baen dau le Badeng ne, mpau sebali. Juko’ le anggap kelunan da’ mela bali paren. Paren berarti, lepo’ ngening atau baya’ dau isu atau pengecuk ca kelunan. Udip sena-a’,kelunan ja’du na’ paren ia ne ja’ toa lepo’ atau ja’ ilu na’ ketua kampung udip baya’ ne.

Buka le naet paren Badeng, ida ne kelunan da’ lemuto sokat mudip ngan pisu lepo’ ngan uban mela Lorek Aka nan Lenjau Betate’. Lorek Aka ia ca bali leto ja’ nai kaliu kelunan ngan kahwin ngan Ingan. Lenjau Betate’ la’a ca anak bali nggau ja’ uban nai labo’ cen langit dalau ca ujan paeng tau. Podau ngan Orai ne dau mamung anak bali nggau ja pa nai e bio’. Bali Lenjau nai na’ ngadan Lenjau Betate’ me anak ja.

Adet Mena’ (Malan Asu)

Adet ilu Kenyah Badeng sena-a', ilu malan pe asu apan asu le ke tai tiga senteng ala’ pun atau nganak un anak de tiga senteng ala’ pun.
Buka un ca kelunan kelo’ ke un asu tiga senteng ala’ pun uko’ baen babui. Dalau asu e nemale’,dalau ja tua’ ia senteng nyat asu tiga ke bali tepun e. Un dau re bada’e, buka le tai nyat asu tiga ke bali tepun, tai mena’ ja baen dau re. Uyan asu piping ne ida kado’ le kena re ke tai mena’. Uyan pe ida baing bulo’. Asu piping ngan baing bulo’ da mesti nyangan ca kelempit. Un dalau belua’ alem atau kena tekuuk iyap ading, ja ne tai du mena’. Beng kelunan ja’ kelo’ ke un asu tiga ja tua’ le ja’ tai. Co’ le tai dumena’ cen uma’. Buka du tai mena’ ida ngkin ne baing bulo’ ngan asu piping da re nyangan neng ca kelempit. Tai e mita ca tempat de mpau uko’ baen mudung de nyeng ke uma’. Mudung dumit pe senteng ne ja. Tai e abe’ ke mudung ja, ia e uyan ladung tiga le ne kuko’ asu ngan baing bulo’ da. ading dau e, ngeji ti ngan pengebio’ dau e. Ngeji pa majan jeh keja pa teka’ ketai e seregip atau tedeng teka’ bulu e takut. Un dau re, dalau ja ne nai bali tepun pala’ ilu nai nuyen dau keji le juko’ le tai seregip ngan tedeng bulu. Dalau ja neh bada’ dau kumet e kelo’ ke un asu tiga me bali tepun e. Un dau e:

Uban ake’ kelo’ ke un asu,
Tiga nem na’ make’.
Sedang ake’ ja’ nta un sebali,
Senteng pe’ na’ asu mikem.
Apa lagi ikem da’ un sebali me ilu.

Lepa e nebada’ meka dau, ia e na’ asu piping ngan baing bulo’ da me bali ne.
Un buka asu ja nganak, ia ala’ mung anak asu ja. Nta e mile’ da’ tiga ite’. Ida makan anak asu da mung pa nai re sukup bio’. Buka nta ne asu da senteng ala’ pun tading tai re ngkin ida, tai pe ida uyan asu da la’a. Liwai ji ida tai nyat tulat ke bali tepun. Numpak pe ida uyan asu piping pa sangan kelempit ngan baing bulo’ la’a. Ca alem, tai pe mena’ la’a kua’ ngan kise’ tai re ading re. Un dau pengenyat re liwai ji:

Tuman pe asu di uban nai lua’ ake’,
Uban ikem bali tepun e’ ja’ na’ ida make’.
Dalem meka tiga nem sedia penguman asu di.

Uyan selekang pa kado’ ne ida keja ngkin kuko’ re mena’. Mekeleng ca aka ja ida aung ke lasan kuko’ re mena’. Pisu pe ida ngan bali tepun re la’a. Un dau re:

Uban ake’ kelo’ ke tai ngkin asu di,
Kelo pe tana’ cen sada ba’i abe’ mudung bio’ te,,
Nta e’ utung ke tai ngkin asu di.
Un dalem kawasan ji,
Beng dalem kawasan ji tua’ le ‘ ke tai ngkin asu di.
Ake’ nyat neng ikem bali tepun me’ da’ mpau sebali.
Buka asu e di mangang,
Tiga ne ida mangang beng neliling-neliling,
Ke dalem kawasan ji.
Ayen bua’ ida mangang co’,
Abe’ pelembet mudung mpau,
Ngan tai mangang pa daru.

Dalau tai e mena’ keja, un ca bekeleng aka ia ngkin. Dalau e nebada’, beng dalem bekeleng aka’ ja tua’ le asu e ke mangang bana. Ja tuman buka asu mangang pun, nta re uban tai mangang abe pelempet mudung bio’uban cen sebali tebada’du tai mena’ asu. Juko’ buka asu mangang ke ca sungai, nta re tai pelempet mudung aeng tai ke ca sungai la’a. Cen palan asu tai e meka baen dau re.

Tading tai re ngkin asu da dalau ba’i, ida ngkin ca keluong siai. Buka siai re nta un, nyat ke du pe ida. Un juko’ re ngkin keluong siai ja, malap ke ule’ tua’. Utung tau ja ne ida nekimo’ keluong siai ja. Buka re uban nasib tiga ala’ pun, kise’ re pet siai ja ne. Nai re ule’ ngkin babui ja’ ida ala’. Un suut ngan ulu babui ja, mesti kelunan ja’ un asu un suut ngan ulu babui ja. Suut ngan ulu babui ja ca palan ida nolat me asu. Nai ja’ un asu ja abe’ ke uma’ ia medat ca taing bidu ke belua’ tengkan. Aung ulu ngan suut babui ja kidi. Nta re beka’ tai matu me duading. Mesti ida malan ulu babui ja ading. Buka re panak lepa uman babui ja,ja le ida senteng tai matu me du.

Un kise’ re mena’ ulu babui ja, ala’ mung uleng ngan ino’ re dalem amin ja. Ala’ pe to’ baing re. Aung mung ino’, uleng ngan baing da ke ata ulu babui ja. Ida nebada’ ulu babui ja. Un dau tebada’ re mena’ ulu babui ja:

Idi kise’ le ke mena’ iko’,
Belengian tutut jalan ji side’,
Apan to’ da’ pipa penyada o’,
Da’ iak senganak o’,
Melai tudai ne me’ pesak me’ panak,
Ke ala’ ikem babui di o-o.
Ia iko’ babui ji uban o’ i’ut uban o’ acut,
Nta o’senteng ketai ngkin,
Galen da’ ame’ na’ miko’ di pala’ senganak o’,
Pala’ seken da’ tamen o’ te.
Juko’ iko’ cuk ne we’ kam,
Amai kam re nai o-o.

Mung galen re panak da’ maen-maen neida aung kuko’ ulu babui ja. Un tawek ngan anggong. Apan bali babui ja nta senteng tai ngkin galen da ule’ ja baen dau re. Kereta’ ne bali babui ja naet kise’ le, ia e cuk de senganak nai pala’ ilu ne keja baen dau re. Buka re tai ngasu la’a, ja ne ilu ala’ de senganak. Lepa mena’ ulu babui ja, ja ne ida senteng pubo’ ngan pesak babui ja. Lepa ne ida panak uman babui ja, ja ne ida senteng tai patu me du da’ ca.

Buka kepang ne uban re tading tai ngkin asu da, keluong siai ja’ ida nekimo’ ja ne ida pubo kua’ ngan kise’ pemuyan re mena’ ulu babui ja re.

Buka re tai ngkin asu da re ngasu, kado’ naen palan de ida jaga’ malap asu da tai li’eng atau tai jaet. Dalau tai ngasu dalau ba’i, nta senteng ala’ bekai. Malan ale’ ja. Beng lapa tua’ ne ke bekai buka ta’en e tai le ngasu. Tai jaet asu buka le ala’ bekai buka le tai ngasu. Nta ne asu da senteng ala’ babui la’a. Li’eng pedau asu le keja. Ca la’a buka letouban ala’ babui ngan le, nta senteng cuk leto mepeh tan a’i babui. Tukit pe dau asu kuun ja baen dau re. Buka teken ngan nyatap le uban utun meca’ babui ngan dalau nai le ule’ ngasu, jaet pe dau asu kuun ja. Nta ne asu le senteng ala’ babui la’a. Abo le asu da senteng ala’ babui la’a, tai pe ilu numpak mena’ ida la’a.

Udip sena-a’ kado’ ale’ naen palan asu. Juko’ buka du ala’ babui bekading re nta senteng:

* Medeh telinga babui ngan ala’ ilu ma’ep.
* Medeh jela’ babui ngan ala’ ilu ma’ep.
* Na’ ulu babui me du de ca.
* Cuk leto mepeh tena-i babui.
* Utun teken nyatap.
* Betep kiba ngan belanyat dalau nai ngkin babui ule’.
* Na’ siai belanja du petakau anak.
* Belanja kelunan nemale’.

Mung naen palan asu da’ uko’ baen dau le ka’i ne, senteng numpak uyan asu da la’a. Lepa le uyan asu da. senteng pe ida ala’ pun la’a.

Buka un ca usa me ilu neng amin le atau senganak matai, nta senteng tai ngkin asu le ngasu mita belanja me ja’ matai ja. Buka le uban tai ngasu ala’belanja me kelunan ja’ matai ja, kise’ asu le salai matai ne ja. Peniga asu le mesti matai. Li’eng bio’ ne asu le kuun ja. Tai jaet ne asu le matai mung. Nta senteng uyan asu da la’a. Ja ne baya’ le pubo asu.

Ca naen palan asu la’a,buka le tai ngasu ngan ala’ babui nta senteng matu me du nekena. Buka le ala’ babui mempam ngan un du de tai nao’ ke oma’ ala’ia ngan le, nta le senteng na’ me ida buka le ca’ kelo’ ke tai ngasu. Ilu tengen ne un babui ja. Tai taup buka le nai ule’ ja ne ilu na’ me ida. Mesti ilu uyan pe tulat me ia dalau le petulat babui ja.

Un dau re bada’, buka le nekena na’ babui me du mempam, na’pe utung tau ja tai le ngasu, ngan babui pe un kado’, nta ne asu le sukat ala’ babui tau ja la’a ngan jinan tai le tudo ngasu. Juko’ malan ale’ le nolat me du de nta nai ngasu le nekena.

ADET NGALANG

Adet bio’ pengelan le Kenyah Badeng ja ne ngalang. Ngalang ilu ti dalem adet Apau Lagan ngan adet Bungan. Menjat le ilu ngalang ja ne ca liwai singket 8 uman. Ngalang ja kise’ le ngerameh bio’ adet le. Dalau ngalang, nai lua’ ne kise’ uban to’ mala’ ngan kise’ hormat le neng adet ngan kise’ pengeparen adet le Kenyah Badeng.

Kena le lepo’ ne ke ngalang, mung du uyan belanja. Uyan borak du singket lubang amin te telu tajau ngan kado’ pe. Beng suun-suun tepu ne du tai ala’ dalau ja. Ca uman kena du ke ngalang, uyan kebun ne du. Mola tepu pa kado’ ngan meka pe naen-naen pola da’ ca. Un usan ngan manjan re ne du ala’. Sukup ale’ kise’ belanja du dalau ngalang. Unceng le kise’ tai du bayet. Un de tai ngasu, tudo majan. Beng bumput-bumput siyai ne da nai ngkin ule’. Un pe uban tai palai bayet na’ bading. Beng bumput-bumput siyai atuk ne pe kise’ da nai ngkin ule’. Un pe uban tai palai nuba ngan nejala’. Un pe de tai nyungan ngan tai na’ tepap me suwi ke sungan suwi. Uyan jenai, adut, selokong du belanja ngalang. Mung lepo’ ngontat singket lubang amin. Ngontat pa kado’ ale’ du dalau ja. Nangen uyan lesung du dalau ja kuko’ du meca’ ontat. Lesung dado’ ida uyan. Dalau re meca’ ontat ngalang, wing ida meka ke bulan lu re.

Tau ja’ ading du ngalang, mempam le tai du pia’ da’ manai cuk ida tai ala’ kayu uyan sobai. Un pe palai tai ala’ bulo’ du uyan sumpang kuko’ du na’ borak. Singket uma’ te du uyan sompang ke bulan pet. Palai uma’ tai uyan ke lepau ca’ atau ke lepau teneh. Un pe palai tai ala’ bulo’ lan uko’ lata’ teken re. Un bulo’ da ida meput bulan peseripa uko’ dado’ ca ngakang re. Ja ne beran baen dau re ida na’ ke usun tilut.

Neng nempam e la’a ida ala’ telu re iyap singket kelunan da’ ida ke Ngalang, ida na’ liwa. Un ca kayu batu ida ala’ uyan unung na’ ke juma amin re. Uyan tebuku pe ida singket usa anak da’ ida ke malan uman ja. Un tebuku da, ida ngaput ke kayu unung ja. Tai ne ida lepa pegelam kayu unung ja, ke lasan te tai re ngkin e. Ida meseh ca bulo’ lan ngan mese’ ca kayu dalem e. Bulan bulo’ ja ida ngelebu peseripa. Bulo’ ja ida ngerebo’ telu re kidi. Ca kerebo’ ke bulan e ngan dua re ke belua’ e. Kayu unung ja ida aung cen beseh peseripa ngan re malan. Ala’ pe ida ca kayu unung la’a ida nyenteh ke kayu unung ja’ ida lepa petedeng ading re. Lepa ja ne ida malan ke nepai Peselong. Dau tebada’ re nepai Peselong:

Uban kise’ me’ ke ngkang ke ngalang ne ji bali,
Ketai sokong ke 8 uman ne ji.
Juko’ tai nem bilin tai mengin oko Jalong Peselong Luan,
Nai ka’ leka’ ka’ tana’.
Nai peteneng petuneng anak
Da’ uban nai luwa’ ngelora’ da’i.
Juko’ kise’ me’ ke ngadet ida ne ji.
Tiga no’ tai bilin tai mengin oko Jalong Peselong.

Majan keriut teka’ la’a, ja re mutu kenai Peselong abe’ neng bali dayung. Buka abe’ ne dau Peselung baen dau bali dayung, iya laki ja’ malan ja ala’ ca liwa ne. Un dau tebada’ laki malan ja:

Iya kise’ unung da’i de’ Peselong’,
Ji se’ me’ uyan janan uyan titai tejawai,
Taitai telit titai tawit,
Janan nyeng pekikeng,
Janan bio’ janan jalo’,
Janan nawa tenada,
Ja’ ame’ man ke uyan,
Ja’ uko’ o’ ke nai mesun nai nu’un.

Ja dau tebada’ laki malan ja kena’ e ke mue’ kayu unung ja’ ida uyan ja man ca padau. Un dau tebada’ laki malan ja dalau e mue’ kayu unung ja man ca padau:

Ji kise’ me’ mua’ can mue’ janan o’.
Mue’ titai tejawai o’ ke nai mesun,
Kusun leka’ kusun tana’.

Na’ pe ida utu neng bali dayung la’a. Mutu kenai Peselong abe’. Buka abe’ ne dau Peselong baen dau bali dayung, iya laki ja’ dayung ja ala’ ca liwa ne la’a. Un dau e mencai liwa ji:

Ji kese’ me’ mue’ can mue’ janan o’.
Mue’ titai tejawai o’ ke nai mesun,
Kusun leka’ kusun tana’.

Na’ pe ida utu neng bali dayung la’a. Mutu kenai Peselong abe’. Buka abe’ ne dau Peselong baen dau bali dayung, iya laki ja’ dayung ja ala’ ca liwa ne la’a. Un dau e mencai liwa ji:

Ia se’ me’ ke mencai ji oko Jalong Peselong,
Apan o’ bika’ apan o’ bawa’,
Apan o’ sukat apan o’ magat,
Ke nai man nai uyan,
Peteneng ngan petuneng,
Anak da’ uban nai lua’ nai lora’ di,
Uban ji se’ me’ cuk iko’ ke peteneng ngan petuneng,
Na’ ca wat ca agat me ida.

Lepa re nebada’, ja ne ida matai iyap ja’ ida na’ liwa ja. Ala’ pe ida ca liwa la’a. Un dau tebada’ re mencai liwa ji la’a:

Man ji o’ ke nyalet telu tebuku,
Anak da’ uban nai lua’ nai lora’ di.
Ji ne uban to’ kado’ anak,
Da’ ame’ ke man ke uyan.
Ji kise’ uban tebuku udip re.
Ji ne uban to’ uban kado’,
Anak da’ iko’ ke man ke uyan.
(liwa nylet tebuku udip)

Ala’ pe ida ca liwa la’a. Dau tebada’ re mencai liwa ja:

Un liwa ji la’a de’ Peselong,
Seleket o’ kenai peteneng ngan petuneng,
Oyau-otan ngan ampan,
Leto balu......................
Apan to’ tira’ penyena’,
Tira’ mano kilang,
Tira’ tebun tebaun,
Dau tira’ anak da’ ame’ man ame’ uyan di,
Ayen bua’ ida ketai ngebeng tai ameng,
Ngan sebaba’ dau tira’.
Apan tira’ tempa tira’ tiga,
Tira’ teneng tira’ timeng,
Ida ke pakai ke pekatuk ame’ lepo’ ji.
Apan ja me’ liba’ ngan bawa’,
Neng ja’ teneng temameng,
Ja’ iko’ ke man ke uyan.
Ayen bua’ ida uyan lobo uyan palo,
Uyan tira’ peno’a tira’ pepi’a,
Ka’ aeng ame’ lepo’ ji baya’.
Tira’ teneng tira’ timeng ne,
Iko’ cuk ida ke pekatuk ame’ lepo’.
Iya kise’ me’ ke na’ liwa junan ji.
(liwa junan)

Lepa ja re ngejunan tepu ja’ ida lepa sedia. Ca pe’ tepu ida na’ dalem lobang bulo’ ja’ ida ngelebu bulan peseripa ja. Un kayu ja’ ida msek dalem bulo’ ja re, ja man re mema pe’ tepu ja. Un kayu ja, ida metuit ngan lepo ke. Ia ke gak dau tai kayu ja labo’ nanten pe’ tepu ja ke bulo’ ja. Ja ida pecap pa pulo’ liwai tading re ti. Un kedua liwai re ti e, ida pecap pa aya liwai. Un pe’ tepu ja’ ida na’ dalem lobang bulo’ ja, lepa ne ida mesa’-mesa’ e nekena apan lebo ngejunan e baen dau re. Telang tepu pe ida lepa sedia’ neng ca sompang. Ja ida na’ ke dalem lobang bulo’ ja. Buka lepa ne ida pecap ja’ kedua liwai pa’ aya liwai, ja re mutu kenai telang tepu ja re abe’? buka bali dayung da bada’ telang tepu ja lepa abe’, ja ne ida ala’ telang tepu ja. Man ca sompang kuun telang tepu ja, ia re ala’ e ne ngan tai ngkin ka’ uma’.

Lepa nai ngkin telang tepu ja ke mpau, ia ketai leto mana ne, uyan i’uk ma’ matai lata’ uko’ bio’ tapan re singket usa anak da’ du ke malan te. Un i’uk ma’ da ida na’ ke kedung jonan baen dau re. Buka lepa ne ida mana mung, ja tai re peselalang ma’ da baen dau re. Mung da’ malan anak re uman ja da’ tai peselalang ma’. Uban ma’ da’ du tai peselalang, ca i’uk singket usa anak da’ du ke malan da te. Un puyan du peselalang ma’ ke kedung jonan, dua re julut kelunan kuun du. Ca ajat te’ ta’u ngan ca ajat te kabing. Dua julut kelunan di ne peselalang patu ma’ neng a’eng ida. Un julut kelunan da’ te kabing ida na’ me julut kelunan da’ te’ ta’u. Ngan da’ te’ ta’u na me da’ te kabing. Bukan ida beng patu meka tua’ le tapi un pe kise’ adet re patu ma’ ja.

Ading kise’ re patu ma’ ja, kelunan ja’ ading ke ajat te ta’u, ia na’ i’uk ma’ e ma ja’ nomor dua ke ajat te ta’u. Kelunan ja’ nomor dua ka’ajat te ta’u la’a ia na’ i’uk ma’ anun e me ja’ nomor telu ke ajat te kabing. Meka ne se’ re patu ma’ ja pa tipo. Kedua asat re patu la’a, ja’ nomor ca ke ajat te ta’u ia lo’te na’ me ja’ nomor ca ke ajat da’ te kabing. Nomor dua te ta’u na’ me ja’ nomor dua te kabing. Ja’ nomor dua te kabing ja na’ anun e me ja’ nomor dua te ta’u ja. Ja ne se’ re pesaliu i’uk ma’ re mung neng dua ajat ja. Ida patu na’ meka kise’ uban re uyan pakat udip ja baen dau re.

Lepa ja nai du ngkin i’uk ma’ ke useh la’a. Lata’ le i’uk ma’ da. I’uk ma’ da du pajat ka’ useh. Du pajat pe anak baya’ kise’ ajat i’uk ma’ da. Ca usa anak singket i’uk ma’ da te. Anak da ne anak da’ du ke malan uman ja. Amai atau we’ anak da ba’ ida dalau ja. Un anak kelunan paren, ida du cuk julung ajat du ngan meka pe te mure’ kelunan paren lo’te. Anak kelunan da’ nta paren, ida ne ke’ belua’ liko du. Keliwa tai du ti acara pajat i’uk me’ ka’ useh ngan liko anak da’ du ke malan da. Lepa ca uma’ ti, tai pe ca uma’ la’a. Singket uma’ te tai ti ja. Lepa re ti pajat ma’ ke useh ja, ia re ala’ ca kayu jueh ne la’a, kayu lengidan. Kayu lengidan ja ida ngaput pajat ka’ kasau dempau kebebeh ngerayo uma’. Na’ pe ida kayu lengidan da belata peseripa uma’ ngan na’ pe pajat ka’ tapeh.

Petebulung Ngan Pepo Dalem Penosa.

Ading ake' kelo' ti tiga tawai numun dau me mung ahli Kebana Caw. Semenanjung de sokat petebulung ngan pepo dalem nyeripa penosa oban senganak le Ronald Oliver Rega ja' Tuhan lepa nepai sio' 2/4/2009 ka' Johor.

Harap senganak da' nta bien nai kelimpun taup de(2/4/2009) sokat na' bantuan melalui AJK tepat de' un kine. Harap Tuhan sokat petobo ilu mung lebih-lebih laa keneng kise' pengasat ketai engkin senganak le je lepa tai mecin ilu ji ule' ke Sarawak.

Ca liwai laa, tiga tawai pala' ilu mung.

OYAN NGADAN ME ANAK MADING LUAK

Salah satu agenda je' Mesyuarat Kebana lepa Meeting tidai re jane, oyan ngadan me anak mading nai luak. Dalem perbincangan dalau ja re, mung Ahli Mesyuarat bersetuju apan ngadan mung anak de' nai luak laa nading oman ji mesti oyan ngadan dalem bahasa le Kenyah Badeng. Ji termasuk ngadan Kenyah ji ilu oyan masuk dalem sijil lahir anak mading ja. Tujuan le ti meki oban le memelihara bahasa le. Un dau du bahasa menunjukkan bangsa. Yu saeh le oyan ngadan kenyah? Yu oba' le ala' ngadan alo' de' mencam ti bub didai da? Adakah ilu ikut se' de' seken kilu kena kire keneng oyan ngadan anak? Dalau du baca ngadan anak de' du ngkin sebayang ka' Gereja Apau Kakus 2008 re, 100% ngadan alo' mung ne dau da. Berengah ale' dau de' lata' ngening du pecap ngadan re badu. "Ai beng anak lepo' du ne oban anak di ala' among tain? dau de' lata' badu. De' lepa oyan nyoo ne lepa ngan nta ne oyan ngadan alo' laa baen dau re.

Juko' cen naki ne, pekimet tega le tepat keneng poyan ji. Boka anak le tai un ngadan kua' ngan du bekidai, tentan dau ngadan kenyah re kata du oo ngan ngadan bangsa le pe tai pejung kua' ladung ngan kua' tekejeng ngan du oo. Tega tawai.

Lagu Kenyah Cen Kalimantan

Lagu Petego' (Pesong) bangsa Kenyah cen Indonesia.

Ilu harap un cen aeng ilu lepa ji oo un ala' bidang ngan oyan lagu me ilu apan le tetap memelihara bahasa ibunda le..

Kumin ji to senganak

Ai un oban orang puti pebeli musik le kenyah ne? un re nak loyalti ji me pemain musik di tain atau bayan ida ca liwai tua RM250!, nta le kumin oba inu ja meki ji tenuyan..

http://www.asza.com/sapemaster.shtml

Alengunan - tuduk bio ale-ale

Kumin lan lote dau sereta lepo ilu ta-an naga/alengunan/tuduk bio de ke Long Serenggau bekading re tain? Ngio-ngio un poto liwai dau palai tain inu ja dalau le ngeline ke Long Dungan bekading re.

Un e-e' ka-ang tepat badeng mibu ne sokat ngedalem dau tekena' atau sereta ja tain? Un ca inu ja ake kelo' ilu ke naat ja masa' pe lan tau ca ilu ja' nta teneng jane ca gaban ja ake terima cin toyang e minggu je lapa re ida bada du ala gaban ji ke tu-un sekolah STP ke Belaga(dalam alo Belaga). Lan ji tain?

fakta gaban ji

gaban : ala' man handphone

by: anak sekolah stp belaga

lepa ala' gaban kelap oban takut tuduk bio ji.

NGETAWAI DAU KELAMUN TEPAT PANAK

Midan nompak naat kabut lepa ca bulan lebih ne oban tepat panak masat dalem oman Mading 2009. Nta koda-koda teka' sangkit ale' teka' tai tau pesaliu, bolan pe pasaliu ngan kado' naan pemoyan de tai pekaliu lote.

Jadi kado' dau rancangan ngan program de mencam ngan de mukun subut ngelamun milu panak mung. Boka e' naat ngan baca ngan ten teka' ngetisen dau kimet iut mung tepat da' nai pekalut ke web/blog tepat mung-mung da kelo' tepat mung ke un USUN/AREN? dalem kado' bidang pengudip ji lote.

Pala' mung tepat, nengayet ne oyan keto' kelamun ngan dau nupi-nupi tepat di apan nai jadi ca ja kata tepat sokat ke kua' ke tai un usun dalem mung pemuyan di. Oman 2009 ji tiga tepat kua' naat kise' peranan/fungsi singket osa tepat dalem ke engkin tepat makin tau makin maju dalem udip ji. Ngebawa' teka me tepat mung.

Uko' baan de nengayet teka' ke engkin tepat pekimet udip, (Ketua Kampung, JKK Kampung, AJK KEBANA, Ahli-ahli Profesional, Gembala2 ngan de ake' nta ngalung ki pe...) ayen po-ok tawai. Nompak naat ngan nawai ne dau ketai tebulung isu tepat panak dalem Meeting KEBANA ke Sibu oamn 2008 re.

Arap tepat mung naat laa naan-naan bidang kepakaran tepat apan ilu sokat na' sumbangan me lepo' ilu lote.

Me anak-anak de ca sekolah, ayen doncau ngan boka em kurang teka penisen dalem iyu de ikem pekalai, mutu ke du da lebih lao oman osen. Ayen nta mutu oban boka le sala' janan ngan boka le lapa kado' oman osen tosa peja.Un lote du de sokat mepo ilu lote.

Ake' kelo' ti selamat pekimet udip me Badeng mibu khas me AJK KEBANA de ke mesyuarat dalem masa ja terdekat ji.

Oyat Asu Menting Lepo'

Patung Asu ke' Tuun Alut

Gaban ji bada' kise' ca oyan kayu du oyan uko' baen se' poyan Asu re ke' joma tuun Alut. Du ala' gaban ji dalau udip lepo' ilu ka' Long Geng tahun 1956 re. Tujuan ida oyan oyat Asu ji man re pekarap bali jaat de' nai nanta' lepo. Meka pe bali sakit penyakit de' nai nanta' lepo'. Puyan adet ji ida pakai baya' oban pengelan re ke' Bungan. Bungan ja ne ca Bali Leto (anak Peselung, bali je' oyan kelonan).

Selain oyat Asu ji, un pe Oyat Puun Can, Liwang Oong laa de' ida oyan man menting sakit ngan sakit Kelapit.


Dalau udip ke' Usun Apau sena-a', ngelan Adet Apau Lagan le ia jane Bali Peselung. Ia nta sokat nai pisu ngan kelonan ngan nta sokat nai jadi kelonan.Un bali-bali (malaikat) anun Peselung, da ia cuk nai oyan adet me kelonan. Juko' du kado' ngelan amen Esit, Temenggang, Tuduk tiga ngan de' ca.

Nai Lepo' ilu buau ke' Alo Kayan laa, cen ja ne Bali Peselung nak anak Leto e Bungan nai bada' adet mading ja. Juko' du ngelan adet Bungan oban ne lebo dau korban du nak mia boka naban ngan sau penyakit. Amen-amen pe la-a un korang. Un tepoo, masih pe du pakai adet amen da. Lebih korang lo'te dau adet ji. Un Belawing lepo' laa nta ne du pakai ja laa. Juko' lepo' ilu ntaun Belawing ka' Long Geng ngan Long Musang de re.

Sejarah Rajah Brooke Nak Bawa Ke Kenyah Usun Apau

Perintah Na’ Bawa Kusun Apau

Dalau Badeng mudip ka’ Usun Apau, perintah cuk ida bayan pupu (cukai) pala’ perintah. Dalau ja, Badeng tai bayan pupu me perintah ka’Melude’(Merudi), Melaga (Belaga) ngan ka’ Long Jenalong (Tubau). Menjat ale’ dau tai Badeng bayan pupu uban lan re nta tisen janan pupu ja. Dalau nai re peselai, ja tua’ le ida bayan pupu. Buka re nta naija tia’ peselai, kise’ re nta bayan pupu pala’ perintah ne ja.Badeng nta tisen kumin kise’ du bayan pupu singket bulan dalu ja. Tapi masa’ pe ca liwai le nai Badeng ta’en pasen neng ca uman. Dalau ja tua’ le ida bayan pupu. Pit pe la’a kado’ pe lepo’ Badeng. Un palai lepo’ re nta nai peselai majan. Dalem meka nta ne ida bayan pupu. Pit pe la’a nta pe Badeng uba’ ngening dau perintah cuk ida tai buau cen Tana’Usun Apau tai ka’ Alo Telang Usan. Badeng tetap uba’ mudip ka’ Usun Apau.Uban Badeng nta bayan pupu pala’ perintah ngan nta uba’ buau cen Usun Apau, ja tuman Raja Brooke na’ bawa kapan ke Usun Apau.”Cuk ne tuan nai bawa. Tepat pabat tuan ja cen Mudung Bora’ te. Metak abet ke pen e abe’ Lidung Jelo te.” Meka dau lepo’ ilu dalau re ngening dau tuan Raja ke nai bawa ida.

Ca Laki Sio’ Belatik Dalau Nai Mutu Leto

Un Badeng da’ mudip ka’ Lidung Jelo nai ngkin ca laki mutu leto ka’ Long Ta’ a. Co’dau a’ eng Lidung Jelo ngan Long Ta’a. Kena re tai abe’ ke’ Long Ta’a, ja dau re mana belua’ tau ka’ a’eng janan ka’ daya uma’.Un dau palai me ida, payen ida tai masat kusun uban un belatik dau kusun re mana ka. Lepa re uman belua’tau ja re ke tai pokeh. Kena re mecin cen ja, kesangkit ke dau tai laki ja’ ida ke ngkin tai mutu leto ja tai lepin. To’ dau ketai e pejomau ka’ ulu ngap, ia tate’ dau e bika’ ne. Sio’ ne uban e belatik. Belatik ja sio’ batang pa’a e. Un balatik ja, anun da’ka’ Long Ta’a. Nta ne ida pat jadi tai ngkin ia mutu leto. Ule’ne ida pat cen ja.

Mung Laki long Ta’a Tai Pelawi Belatik Ka’ Lidung Jelo

Dalau Tekuang Tasek nepai ida cen Long Ta’a tai buau pemung ngan da’ ka’ Long Senai, dalau ja ne mung laki cen Long Ta’a tai kua’ ngan Tekuang Tasek ka’ Lidung Jelo. Ida tai pelawi belatik ja re ngan du ka’ Lidung Jelo. “Pemuyan ja’ tekep, mung tepat tai nuyan palawi ja” Dau re. Juko’ mung laki cen Long Ta’a tai dalau ja. Pekua’ tai re ngan Tekuang Tasek. Itung ke tai meno’ pe dau re dalau ja. Juko’ re tai mung. Uban majan ne dau cen o o re petat.
Ayau Ka’ Long Ta’a
Jinan mung laki Long Ta’a pelawi belatik ngan du ka’ Lidung Jelo, nai ne uban ayau lesan ka’ Long Ta’a. Dalau ja, lenga le laki kuma’. Mung peniga lepo’ Long Ta’a ne nta un kuma’ uban re tai pelawi ke Lidung Jelo. Dua usa tua’ le dau peniga du ngeline’ kuma’ dalau ja. Ayau da kado’ ale’ baen dau re. Ja uban ayau tenecuk kuun Rajah Brooke. Anak-anak ngan leto ayau da matai. Amin la’a ida nutung mung. Tujo’ pulo’ dau lepo’ ilu matai kuun ayau ka peging anak ngan leto.
Un dua usa dau nai bika’ du ka’ Lidung Jelo. Sing dau ngadan ca ngan un ca da’ manai i’ut la’a ja ne Odau. Muat uban Odau ne ngasa. Ia ading abe’. Tapi dalau tai e abe’, penco mita ma’ ngan uman. Uman. Uban daram ale’ kise’ pemuyan Odau ne, ja du mutu neng ia iu ja jadi. Ja Odau bada’ayau lepa nyalai du ka’ Long Ta’a ngan sadin e lepa matai kuun ayau. Tapi nta pe du atek ngelan dau Odau ne. Du sangka ia palo. Odau bada’ un ca usa la’a nai bika’ ngan e, ja ne Sing. Dalau nai Sing nyeng ka’ uma’ ia dau e bika’ ne. Cen Sing ja du ngelan uban lan ayau un ka’ Long Ta’a. Tai du nuyen bika’ ja cen Lidung Jelo. Dalau pemado’ tai re abe’ ka’ Long Ta’a. Beng dema ne kuko’ lepo’ melai uban ayau da nutung uma’. Tai re abe’ ka’ uma’, nta ne ayau un. Lepa kelap ne uban ayau da.

Bawa Ka’ Long Petan

Badeng da’ sio’ ayau ka’ Usun Apau sena-a’ jane Badeng Long Ta’a ngan Badeng Long Petan. Kado’ Badeng matai kuun ayau ka’ Long Ta’a. Tapi ka’ Long Petan nta du kado’ matai uban leto ngan anak nekena tai kelap. Un dau re bada’, cen dipa uma’ uban nai ayau lesan. Mempam le dalau tading kenai dema (dema sarut-sarut), tai ca laki mukun naet alut ka’ tuun. Dalau ja ia ta’en nai ayau ala’ alut lepo’ ilu cen dipa. Laki mukun ja ne bada’ ngan cuk mung leto ngan anak tai kelap. Laki dau tai ngkin leto kelap ngan nai p’ e ule’ ka’ uma’ la’a ke pepatai ngan ayau da. Cen dalau ba’i nai du pepatai ngan ayau da. Un pe dau Penan nai ngan lepo’ ilu dalau ja. Tapi cen beseh sungai te dau Penan mabang. Un dau ca me lepo’ ilu,Tubang Juta’ dau ngadan laki ja. Ia dau ngalo’ mekat lati ka’ sada ba’i ngan ngalo’ kejung. Un nyatap ngan mung gelam pepatai e, ia aung kusun ia ka. Dalau ja dau nai ca alut ayau ke matai ia. Dalau alut ayau da ka’ belua’ sungai, ia dau Penan ngeleput ayau da ne. Ayau da petepum ngan alut re pe kaem. Da;ai ja ne dau tai lepo’ ilu nyudup ngan matai ayau da. Nai ca alut ayau ja’ kedua e la’a, meka pe dau Penan ngeleput ida. Nekena le dau ce usa ja’ julung alut re sau sua nyatap e ke meca’ ca me lepo’ ilu. Tapi Penan ngeleput ia. Ka’em pe dau alut ayau ja’ nai ngedua ja la’a. Ca me lepo’ilu ukau nyatap e sio’ batang pa’a ca ayau da. Nyatap e, ayau ja tai ngkin kelap te dipa. Tai lepo’ ilu ja pabat ayau ja. Ia tisen keti, un uban du mabang ia. Ayau meca’ ngan matai ne dau kelunan ja.

Tai majan beng nai kado’ le dau ayau da. Lepo’ ilu cen beseh sungai ngan ayau cen beseh. Kado’ ale’ dau aykau da. Uko’baen kise’ asat anai re kise’ ayau da baen dau re melai kado’ ale’. Lepo’ ilu ngena nai ayau da abe’ ke sungai. Beng nelecau nyatap kelawit ne dau ayau da ka’ lepo’ ilu. Tapi mencam lepo’ ilu nyala’ uban re ukau e cen co’ pit pe la’a cen ba’i. Tai ke mo-o nyatap kelawit ayau da, ja ke dau lepo’ ilu nyudup nyalai ayau da. Un kaka dau nai ayau da. Un ayau da’ kado’,ka’ usun te dipa te dau re. Nai ca kaka re ading, lepa lepo’ ilu nyalai da, ia ke dau nai ca kaka atau ca naen re la’a. Poto dau lepo’ ti ngan re meka ading.

Naet baen dau re, beng kise’ ayau da pepeseng ngan ca kelunan bio’le. Ca ayau da lo’ te ja’ ida meseng ja. Bio’ ale’ dau laki ja. Un sapai sekelet le fau laki ja ngan beng mabun ne dau terega e. Un dau ca i nasa’ ake’neng laki ja o-o. Ikem pat utung ayau da’ ca ngan ake’ pekutung ngan laki ja.” Dau Temelian Tiling. Laki bio’ ja dau julung ayau da’ nai liwai ji. Nai re abe’ ka’ ba’i ne, ia dau re nelecau nyatap ka’ lepo’ ilu ne. Kena kise’ nyatap re ke mo-o, ia dau lepo’ilu nyudup ida ne. Mung ayau da’ ca kelap. Lepo’ ilu pabat ne dau da. Un laki ja’ nio’ ale’ jidai o-o re. Nta dau e tai kelap. Ia dau e necek kelempit e ngan ngena nai lepo’ilu. “Ayen ngacau ake’ utung ia.” Dau Temelian Tiling. Ca liwai kise’ redo pekediwek. Beng kise’ Temelian Tiling mejung ulu ayau ja sile’ ke dipa ne pala’ ayau da mentung dau e “Pan atai Badeng.”Lepa ne uban Temelian Tiling ngolep ulu ayau ja.


Dalau ja ne kise’ kebeto kise’ ayau cen daya ngan cen aba’ ngan cen dipa ida. Ja ne uban nai ayau teliling ida ka. Nai lepo’ ilu kusun, lepa ne uban ayau mabat ida. Nta lepo’ ilu mencam ke kelap la’a uban ayau ne teliling ida. “Ayen mawa’ udip. Na’at telit ikem tua’' ne.”Dau lepo’ ilu. Ja nai re nyelat ayau nai kusun. Ca usa dau lepo’ ilu ayau meca’dalau nai re nyelat mpun ayau nai kusun.

Adan Lawai dau ngadan kelunan ja. Un ja’ tuyang, ja nai ngkin ia kelap kusun uma’. Un ka’ ca sun lepubung, ka ne dau kelunan ja’ ayau meca’ja nyenteh. Un amai kelunan ja’ ayau meca’ja, bawa’ ale’ teka’ e du ke ala’ ulu ja’ anak. “Atek e’ pemung matai ngan anak e’.”Dau e. Amai da dau mabang kuko’ patai ja’ anak ka. Pasa le dau kenai ayau ke meca’ kelunan ja. Tapi nta re tisen amai da mabang. Telu re dau ayau amai da matai. Amai da pe la’a matai kuun ayau ka. Un ca laki kawa’ ke dengen le me lepo’ ilu tai kelap dalau bekan. Ayau un tai pabat ia. Du bika kelunan ja bada’ ayau un pabat ia, nta pe dau e ngening. Ja ca matai kuun ayau. Pat usa tua’ lepo’ ilu matai ke Long Petan kuun ayau. Long Petan ne ca lepo’ i ut le.

Ca lepo’ ilu Kenyah sio’ ayau dalau ja, Long Ca’. Long Ca’, nta pe dau ja ca lepo’ bio’. Keriut pe dau du ke’ Long Ca’ ne. Un Lepo’ Badeng bio’, ia ne ka’ Lidung Jelo. Nta ayau makang tai nyelat Badeng kapan ka’Lidung Jelo. Baya’ dau cerita palai bada’, mung lepo’ Usun Apau un tulat ayau da. Tapi un da’ sio’ tulat nai ka’ Lidung Jelo, nta re jadi tai uban un terana’ bulen ida ta’en dalau nai re kaba’ uma’. Nai ayau da abe’ kaba’ uma ka’ Lidung Jelo, ja dau ca bela’u leta’. Takut ayau da tai ka’ Lidung Jelo uban re ta’en bela’u leta’ ja. Ule’ cen ja ne ayau da. Ja tuman Lidung Jelo nta sio’ ayau. Baya’ dau re bada’, da’ sio’ ayau dalau ja. Badeng, Lepo’ Tau ka’ Penyoen, Lepo’ Timai ngan Uma’ Kelep .

Lekai le Kenyah

Ji kita naan2x pengoman lekai/kojau le Kenyah Badeng de ilu obak ale' ke bada me du mung.

1. Abeng anit ulu babui
2. Sekayat/Payang sanit
3. Boreh bangat
4. Siai babui/atuk kawak ke madam/bau keriut de..pesak ngan tung ubi/tung timun
5. Nyak babui ngan tegereng uku baan ti icuk re du oman ji
6. Tian (sada batek) selareng/padek/nyebala
7. Kasem babui/atuk
8. Mung sak ke dalem teboan(pansuh)
9. Kayjet payau
10. Tung ubi adam
11. Atuk pait sanit melok ngan tena-ie - mesuk pa taysai
12. Cak tung ubi ngan olem
13. Sampen tun udu lo
14. Pasak anit kabuk pa dodek
15. Tun atuk/siai ngan lia bau
16. Tun lia sanit

oman mading ja nak peniga

Tebelum le ilu mung nai abe oman mading 2009 ji dalem ca osa ja magat ngan tiga. Me mung telu ja' un tai permisi tidai re masa' ilu lepa nai ule ke gayeng le ne odai. Pegayeng tiga-tiga ngan ayen loa tai duncaw ke tujuan asal telu.

Selamat oman mading ngan nyat Tuhan lemoto ke nak laset ja dadu' me ilu panak mung.