UDIP TUNUK NGAN PESENGANAK

Udip kelunan lata’ sena-a’ ida un tunuk keneng ida peserepe’ apan. Ida hormat neng mung kelunan. Buka un ne ca kelunan ja’ ida kira kurang kise’ adet, ida mung ne pepo pekatuk ia apan kelunan ja nai jadi tiga. Uban dalau ja ida anggap tanggungjawab re mung ke pekatuk ida neng lepo’ ja apan ida neng lepo’ ja un tiga mung. Un penguba’ re, apan tiga dau denga lepo’ re neng a’eng lepo’ du de’ ca. Juko’ dalau ja ida un sukup ale’ se’ hormat re neng sakai de’ nai nanta’ lepo’ re.

Midan sakai nai ke lepo’ re, ida mesti makan sakai da ngan sukup. Isu re ngan sakai, mesti jaga’ tiga lan ayen peleto’ to’ ti ca isu ja’ jaet dau ilu ke ngening dau neng sakai da. Midan re petego’ ngan ca kelunan bulen, nta re senteng lapa nyelem neng kelunan ja. Ida mesti mutu cen ngkeh nai kelunan ja, lepo’ e, ngadan, ngan kengkeh ketai e la’a. Buka re tai pemung adung ngan sakai, ida mesti na’ jako’ngan sepa’ me sakai da. Buka sakai ja ca kelunan Paren, ida tai ngkin ia ke amin kelunan da’ Paren lo’te.

Buka sakai ja nta un senganak kelunan da’ Paren ke lepo’ ja, du tai ngkin ia ke’ amin ketua kampung. Se’ le lepo’ ke bada’ bangen tawai le me sakai da’ nai nanta’ lepo’ le, ilu pekanjet ida.

Uko’ baen ilu neng lepo’ le, mesti hormat ca ngan ca usa. Kelunan de dumit udip ida mesti tunuk keneng kelunan de’ lata’ udip neng ida. Utun tulang re keja baen dau de lata’ buka anak nta putuk kelunan da’ lata’ udip neng ida. Ngan ida pe ke tai li’eng. Utun tolang ngan Li’eng erti e, kelunan ja ke tai nta tuman pengudip e ngan sio’ kado’ penusa neng udip e kenai e bio’ atau ketai ukun kelunan ja o-o.

Kise’ adet-adet ilu Kenyah Badeng ne la’a, nta laki senteng nto’ ta’ aba’ ke leto. Mesti laki nto’ ta’ daya ke leto. Parip dau laki buka re nto’ te aba’ ke leto. Dalau udip kelunan lata’ sena-a’, ale’ papatai du. Dalau ja te, kelunan da’ parip lebo ale’ re nalan kuun ayau. Juko’ adet laki nta senteng nto’ te aba’ ke leto ji un tai nuyan.

Adet ja ilu baya’ uban cen katuk tepun le Badeng. Baya’ dau cerita ilu Badeng, tading kelunan sena-a’, laki dau jemuk atau potea. Na-et kise’ e, atek keta lan uban laki pe ke mita uman. Lesau ale’ teka’ ja’ senganak leto e naet ia sa’eh ngan ja ngan tusa ke mita ida uman. Dalau ja re, nta leto uban potea.

Un ca liwai tai laki ja nto’. Dalau ja uban e jemuk. Tapi un ja’ senganak leto ne, uban nto te aba’ neng ia ka. Tai telang jemuk cen laki ja matung sio’ leto ja. Beli’au leto ja tepe dau  sio’ sakit ja. Cen ja ne tading leto potea. Laki pe la’a, nta ne ida sio’ sakit ja. “Tiga pe ake’ ke un sakit ji uban tusa pe kise’ senganak laki e’ un sakit ji re ngan ia pe kise’ ke mita ame’ uman”, dau leto ja. Juko ja ne tading laki un malan ale’ nto’ ta’ aba’ ke leto. Uban re malap ke parip.

Meka pe la’a buka tai nao’, buka tudo ne ilu, nta senteng medat pat te mpau anun kelunan da’ poto su’un. Mesti te nta’ pat le buka le medat temping anun da’ poto su’un. Meka pe anun kelunan da’ lata’ udip. Parip kelunan da’ medat pat re te mpau anun kelunan da’ poto su’un ngan meka pe da’ lata’ udip. Buka le ala’ payau la’a, kelunan da’ lepa ti liwa bolo ngan lepa su’un, nta senteng uman payau ja.

Dalau le mudip ke Alo Kayan, un kelunan Paren kelo’ ke nerana’ ida. Ala’ inu tiga ngan maen ida un. Ala’ pe dau kelunan Panyen katap ida. “Adi meka pe uban kise’ ja,” dau kelunan Paren da. Ngina’ uyan ta’a kalung pe ida la’a. Katap pe kelunan Panyen uyan ta’a kalung me ida. Nta kelunan Panyen tisen kimet kelunan Paren da kelo’ ke nerana’ ida.

Beng ida uba’ baya’ kise’ gaya’ ja’ tiga. “Nta ne un tubo ji odai ” dau kelunan Paren da. Ngina’ uyan sapai kelunan pusang kidi. Uyan pe kelunan panyen katap ida. “Ui, nta un tubo ji beng cuk du metik ne ilu” dau kelunan Paren da. Ja tai re cuk lepo’ du metik. Cen ja tading nai ca sakit layu nanta’ lepo’ ilu. Ja uban bali lepo’ le mi’a ida tai metik ngebulen-ulen kise’. Kelunan di, sio’ ukum dau re kuun lepo’. Ja tuman Badeng nta metik usa.

Ilu kelunan ne mudip un sun te udip le cen tading uban kelunan nai mudip kusun tana’ ji abe’ na’ki. Udip Badeng sena-a’, kelunan da’ tisen uban sun-sun udip re cen tepun ngan tai sangat-sangat re, kelunan da da’ du na’ kelunan tisen janan udip. Juko’ tanggungjawab ca usa ne bada’-bada’ uban tepun ngan tai sangat-sangat re me da’ anak. Badeng ne penting ale’ le tisen da’ tepun ngan mung-mung da’ senganak ngan da’ pesenganak ngan re. Nta senteng ti jaet ngan da’ senganak. Dalem masyarakat  Badeng, buka ca kelunan un ti jaet atau pepi’a ngan da’ senganak, kise’ kelunan ja awen ne ja baen dau du.

Nta le bulen naet kise’ tai palai poto-poto naet da’ senganak. Ja ne balo’ adet Kenyah Badeng. Mesti tai lo’te naet-naet senganak le ngan mung da’ penyada le. Senganak le, jane da’ cen oko, amai ngan cen we’ ngan le. Buka un da’ ala’ pun, atuk ngan kojau meka, tai lo’te ida ngkin me da’ senganak. Meka pe buka da’ senganak ala’ pun ngan kojau, nai pe ida ngkin me ida. Ja  ne kise’ udip Badeng. Ida pekeliwa na’ iu ja’ ida un ngan da’ senganak. Buka un da’ sio’ penaru uko’ baen sakit atau palai matai me ida panak, tapi le tawai re neng da’ senganak. Da’ senganak ne tai pebio’ tawai re dalau re sio’ tusa. Buka un palai sio’ penginca’, da’ senganak ne tai mepo ida neng gayeng re uko’ baen mepo ida uyan oma, uyan alut ngan da’ ca pe. Buka tai uyan oma, temping da’ senganak pe ida uyan oma. Apan tiga teka’ re petapi tawai neng aeng ida peserepe’ apan. Uban tempa le nyat lesau neng senganak le buka le un sio’ taru.

Buka re uyan amin pe la’a, ida da’ pesenganak pe petemping uyan amin. Nta tekep le uyan amin temping da’ nta senganak ilu baen dau re buka le nta malai ngan kelunan ja. Buka tai nao’ dalau ba’i ngan peselai pe la’a, menjat le ilu ta’en da’ tai nao’ ngan du da’ ca.

Ngelayan e, un te senganak re tai nao’ ngan du ja pe ida tai. Udip sena-a’, kelunan da’ keri’ut panak, ma’en le ida mudip ngan du. Kelunan da’ kado’ panak, tiga  teka’ re mudip uban nta un du da’ ida nikap dalem asat ngan tao’ re. Udip sena-a buka le tego’ ngan ca kelunan, mesti ia mutu ngadan le ading ngan cuk ilu petepun. Cen petepun tai le tisen ilu un pesenganak ngan kelunan da’ ilu mading tego’.

Layan udip Kenyah Badeng baya’ ne un paliu ne kise’ e. Un palai me Badeng ne ala’ gaya’ udip kaeng keti. Uban re ke baya’ kise’ layan udip Alo’ baen re, tapi nta pe gaya’ Alo’ meka. Ja’ ilu Kenyah kuma Alo’, kelunan da’ bulen neng ilu da’ mudip ka’ tana’ long atau ka’ tana’ dipa. Alo jane cen Orang Puti, Melayu, Kina’ ngan da’ ca pe la’a. Bekading re, ilu Kenyah na’ Alo’ pe Impan. Palai Badeng ala’ gaya’ Alo’ juko’ nta ne ida nyingo da’ senganak. Nta ne ida baya’ uban gaya’ udip tepun le Badeng cen kena. Pemuyan ji ake’ naet nta un tekep. Ja’ tekep ilu Badeng ne, mesti baya’ kise’ uban adet tepun le mala’ neng senganak le.

Badeng Koyan naki ida un baya’ lepe kise’ uban  layan udip pesenganak. Tunuk ale’ dau isu re pisu senganak re. Dalau du Kebana ka’ Koyan oman 2004, un dau isu selem du pisu ake’. Un da’ ngempe’, ngesu ngan nganak ake’. Meka dau isu selama le Badeng neng senganak le.

Tapi Badeng ka’ Long Dungan, Long Musang ngan Data Kakus nta ne ida pakai isu da’ meka da la’a. Mencat ale’ de’ ngetisen ji. Je’ kado’ en beng penco pisu ngadan ne ida. Ji ne kise’ ketai adet le Badeng pesau neng ilu. Da’ manai ngan anak na’ki ngempe’ kelunan lata’ pabe’ kelunan mukun te. Nta ne un dau hormat re neng kelunan da’ lata’ udip. Uban yu poyan ji tai meki? Se’ sala’ toa ngan oko le nta bada’ ji milu taen? Ida nta pekalai ilu pisu keneng ja taen? Masa’ pe ilu anak naki tai majan peco’ ngan toa oban le sekolah. Pekimet lan ilu de’ naki ne apan le puai ilu selem le ji ngan cen ja oo ilu lemoto petawai isu le Kenyah Badeng.

Gaya’ kise’ udip sena-a, buka ca uban un su, beng tai naet ia ne da’ su. Buka e sakit, da’ anak ngan su e ne tai nobo ia. Un kojau, tepu, manjan ngan bua’ ne da’ su tai ngkin me oko re. Kadang-kadang pe ida ngkin ba’a ia uyan bulit. Dalau tai da’ su naat ia, oko re un pekatuk ida neng jana ja’ tiga ngan petepun me su e. Kenyah Badeng ne, ca le dau umpung udip le atau tepun le mung. Buka le ngening dau du petepun, lan te uban le pemung tepun. Ilu naet uban tepun le Badeng ja’ uban du uyan me ilu.

Usun Apau

Usun Apau

2°55'0" N   114°40'1" E   ~198m above sea level (asl) Dataran Tinggi Usun Apau (Dataran Tinggi Usun Apau) is a plateau (class T - Hypsographic) in Sarawak, Malaysia (Asia) with the region font code of Asia/Pacific. It is located at an elevation of 198 meters above sea level. Dataran Tinggi Usun Apau is also known as Dataran Tinggi Usun Apau, Usun Apau. Its coordinates are 2°55'0" N and 114°40'1" E in DMS (Degrees Minutes Seconds) or 2.91667 and 114.667 (in decimal degrees). Its UTM position is KJ42 and its Joint Operation Graphics reference is NA50-05. the sun rises at 07:50 and sets at 19:57 local time (Asia/Kuching UTC/GMT+8). A Plateau is an elevated plain with steep slopes on one or more sides, and often with incised streams. Eastern Tableland 2°57'0" N   114°40'59" E   ~200m asl Eastern Tableland (Eastern Tableland) is a plateau (class T - Hypsographic) in Sarawak, Malaysia (Asia) with the region font code of Asia/Pacific. It is located at an elevation of 200 meters above sea level. Its coordinates are 2°57'0" N and 114°40'59" E in DMS (Degrees Minutes Seconds) or 2.95 and 114.683 (in decimal degrees). Its UTM position is KJ42 and its Joint Operation Graphics reference is NA50-05. Details - all the rivers started at Usun Apau (Baram/Belaga) watershed.

Hentikan bantah Empangan Baram

Posted on November 12, 2013, Tuesday

MIRI: Penduduk di Baram harus menerima projek mega seperti cadangan pembinaan Empangan Hidroelektrik Baram sekiranya mahu melihat lebih banyak pembangunan di situ.

Ahli Parti Demokratik Progesif Sarawak (SPDP) Jaya Ramba berkata, mustahil untuk melaksanakan pembangunan di kawasan tersebut sekiranya penduduk di kawasan itu menentang dan tidak bekerjasama dengan kerajaan.

“Pembangunan susah dilaksanakan seandainya ada pihak menghalang kerja bagi membantu rakyat di kawasan pedalaman.

“Masih ada pihak yang membantah projek hidro Baram setelah didesak dan dihasut oleh pihak yang tidak bertanggungjawab,” katanya.

Jaya dalam kenyataannya memberitahu, terdapat pihak yang menganggap diri mereka pertubuhan bukan kerajaan (NGO) yang mempertahankan Baram untuk dibangun dan dimajukan.

Tambahnya, kerajaan mempunyai perancangan tentang cara untuk membangunkan kawasan Baram termasuk mewujudkan Bandar Baharu Telang Usan.

Katanya ini sekali gus menjana pertumbuhan ekonomi bagi rakyat di Baram justeru mereka harus menerima projek mega seperti projek hidro dan projek Bandar Baharu Telang Usan.

“Saya berasa kecewa juga membaca bila tidak putus-putus pihak tidak bertanggungjawab menghasut orang kampung membantah projek kerajaan.

“Ada pihak NGO yang menggelarkan diri mereka pencinta alam dan menyarankan agar sesiapa yang bakal menjadi calon pilihan raya menghantar surat kepada mereka. Mereka mahukan rangka pembangunan hidro Baram dan apa pula agenda mereka ini?” soalnya.

Beliau menasihati pihak yang diwakili parti pembangkang agar jangan terlalu kuno dan menentang pembangunan kerajaan.

“Dalam dunia ini, belum ada projek hidro mengancam penduduk dan mencemarkan alam sekitar yang menjadikan ribuan manusia terkorban.

“Kita melihat projek Bakun, sekarang projek berkenaan dalam proses siap dibina. Begitu ramai anak Sarawak bekerja di situ.

“Saya berharap masyarakat Baram tidak mudah dihasut, tidak mudah ditipu dengan agenda jahat sesetengah individu yang cetek pemikiran.

“Sampai bila kita miskin fikiran, idea dan kematangan. Orang lain menerima pembangunan dan kemajuan, kita pula menolak kerana kita mudah dihasut oleh pihak yang tidak bertanggungjawab,” katanya.

Jelasnya, semakin ramai generasi muda berhijrah ke bandar, justeru dengan adanya empangan itu nanti ia akan membuka lebih banyak peluang pekerjaan sekali gus mengurangkan penghijrahan ke kawasan lain.